مستندسازی معماری چیه و چطور انجامش بدیم؟
مستندسازی معماری یعنی یادداشت برداری از طراحی و تصمیمات مهم سیستم نرم‌افزاری. این کار به همه کمک میکنه بدون سردرگمی بفهمن سیستم چطوری کار میکنه و چرا اینطوری طراحی شده. بر اساس فصل 21 کتاب Fundamentals of Software Architecture نوشته مارک ریچاردز و نیل فورد با عنوان "Diagramming and Presenting Architecture"، مستندسازی مؤثر معماری باید ساده، قابل فهم، و متناسب با نیازهای ذی نفعان باشد.
چرا این کار مهمه؟
شفافیت: تیم‌های جدید یا توسعه‌دهندگان جدید سریع‌تر می‌تونن پروژه رو درک کنن
ثبت تصمیمات: دلیل پشت انتخاب‌ها (مثلاً چرا یه تکنولوژی خاص رو استفاده کردیم) فراموش نمی‌شه
کمک به تغییرات: وقتی می‌خوایم سیستم رو تغییر بدیم، با خیال راحت‌تر این کار رو انجام می‌دیم
کاهش سردرگمی: از بحث‌های تکراری و بازنویسی‌های بی‌دلیل جلوگیری میکنه
چطوری مستندسازی رو انجام بدیم؟
ساده باشه: لازم نیست گزارش‌های طولانی بنویسید. همین که نمودارها و توضیحات واضح باشن کافیه.
مخاطب رو در نظر بگیرید: برای تیم فنی با جزئیات بیشتر بنویسید و برای مدیران یا افراد غیرفنی، خلاصه و ساده.
از ابزارهای ساده استفاده کنید: نرم‌افزارهایی مثل Draw.io برای کشیدن نمودار یا Notion و Wiki برای نوشتن متن خیلی کمک‌کننده‌اند. اگر از محصولات Atlassian استفاده میکنید میتونید سراغ Confluence هم برید.
تصمیمات کلیدی رو ثبت کنید: برای هر تصمیم مهم (مثلاً انتخاب نوع دیتابیس یا معماری کلی) دلیل و نتیجه‌اش رو بنویسید.
مستندات رو به‌روز نگه دارید: با هر تغییر مهم در سیستم، مستندات رو هم اصلاح کنید تا منسوخ نشه. فقط خواننده نباشید، اگر تغییری کرد شما هم مشارکت کنید و بنویسید.
مستندسازی نباید وقت‌گیر باشه یا به یه کار bureaucratic تبدیل بشه. فقط همون قدری که لازمه انجام بدید تا ارزش ایجاد کنه.
اصول کلیدی مستندسازی معماری (خلاصه کاربردی)
یک دوستی به شوخی میگفت ”اگه میخوای از شرکت بری و دیگه بهت زنگ نزنن داکیومنت خوبی بنویس تا هرچیزی خواستن اونجا باشه”.
مستندسازی خوب باید برای همه قابل فهم باشه! و این ۵ اصل کلیدی میتونه راهنمای خوبی برای نوشتن و بررسی داکیومنت باشه:
۱. مخاطبتون رو بشناسید
توسعه‌دهندگان: جزئیات فنی، نمودارهای دقیق و تصمیمات طراحی.
مدیران: نمای کلی، impact کسب‌وکاری و risks.
تیم عملیاتی: نحوهٔ deploy، monitoring و وابستگی‌ها.
۲. ساده و واضح بنویسید
از اصطلاحات پیچیده بپرهیزید.
نمودارها رو شلوغ نکنید (مثلاً با استفاده از C4 Model).
مستندات باید در ۵ دقیقه قابل درک باشند!
۳. مستندات رو زنده نگه دارید
مستندات قدیمی بدتر از نداشتن مستنداته!
با هر تغییر در سیستم، مستندات رو به‌روز کنید.
مستندات رو کنار کد قرار دهید (مثلاً در پوشهٔ
docsریپو).
۴. از استانداردها استفاده کنید
C4 Model: برای سطوح مختلف abstraction (سیستم -> سرویس -> کامپوننت).
UML: برای دیاگرام‌های دقیق (مثلاً sequence diagrams).
ADRها: برای ثبت تصمیمات مهم (الگوی ساده: مسئله -> تصمیم -> دلیل).
۵. تصمیمات رو ثبت کنید (ADR)
برای هر انتخاب کلیدی (مثلاً «چرا کافکا رو انتخاب کردیم؟») یک داکیومنت کوتاه بنویسید.
قالب پیشنهادی:
Title: موضوع تصمیم
Context: مشکل چیست؟
Decision: چه کردیم؟
Consequences: خوبی‌ها و بدی‌ها
روش‌های مستندسازی معماری
۱. مدل C4: نقشه‌کشی پله‌پله
یادگیری این مدل مثل این میمونه که اول از فاصله دور یه شهر رو ببینی، بعد کم‌کم به خیابون‌ها و ساختمان‌ها نزدیک بشی و همینطور که نزدیکتر میشی جزئیات رو هم ببینی:
لوله ۱ (Context): سیستم رو از بالا ببین! ببین کاربران و سیستم‌های دیگه چطوری باهاش ارتباط دارن.
لوله ۲ (Containers): ببین تو سیستم چه سرویس‌ها، اپلیکیشن‌ها و دیتابیس‌هایی وجود داره.
لوله ۳ (Components): برو داخل هر سرویس و ببین چه ماژول‌ها یا کلاس‌هایی اونجا هست.
لوله ۴ (Code): اگر لازم شد، برو سطح کد (مثلاً با دیاگرام کلاس).
مثال: برای یه سایت فروشگاهی:
Context: کاربران، درگاه پرداخت خارجی
Containers: سرویس سفارش، سرویس پرداخت، دیتابیس
Components: داخل سرویس سفارش: ماژول سبدخرید، ماژول موجودی
۲. ثبت تصمیمات با ADR
ADR مثل یادداشت‌های مهم تو پروژه ست. برای هر تصمیم کلیدی:
عنوان: چیکار کردیم؟ (مثلاً: «انتخاب دیتابیس PostgreSQL»)
زمینه: چرا این تصمیم رو گرفتیم؟
تصمیم: دقیقاً چی کار کردیم؟
پیامدها: خوبی‌ها و بدی‌های این انتخاب چیه؟
اینطوری هیچ‌کس تو آینده نمیپرسه: چرا اینطوری شد؟
۳. مستندات متنی (راهنماها)
مستندات متنی مثل دفترچه راهنمای سیستم میمونه:
نمای کلی: سیستم چیکار میکنه و چطوری کار میکنه؟
ویژگی‌های مهم: مثلاً مقیاس‌پذیری یا امنیت چطوریه؟
راهنمای توسعه سیستم: چطوری کد بزنیم؟ چه استانداردهایی رعایت کنیم؟
۴. ابزارهای کمکی
Draw.io: برای کشیدن نمودار به صورت رایگان و ساده.
Lucidchart: اگر حرفه‌ای‌تر کار میکنید.
PlantUML: اگر دوست دارید با کد، نمودار بسازید (مخصوص توسعه‌دهنده‌ها).
Structurizr: اگر می‌خواید بر اساس مدل C4 به صورت حرفه‌ای کار کنید.
بهترین روش‌های داکیومنت نویسی معماری
کارهایی که باید انجام بدید:
مختصر و مفید بنویسید
مستندات طولانی رو هیچ‌کس نمی‌خونه!
فقط نکات کلیدی رو بنویسید (مثلاً با استفاده از بولت پوینت).
دیاگرام‌ها رو ساده و گویا نگه دارید
از رنگ‌های محدود و معنادار استفاده کنید (مثلاً قرمز برای خطا).
نمودارها رو شلوغ نکنید؛ اگر پیچیده شد، به چند نمودار ساده‌تر تقسیمش کنید.
مستندات رو همیشه به‌روز نگه دارید
مستندات قدیمی گمراه‌کننده‌تر از نداشتن مستندات هستند!
بعد از هر تغییر مهم در کد، مستندات رو بررسی و به‌روز کنید.
مستندات رو در دسترس همه قرار بدید
از ابزارهایی مثل GitHub Wiki، Notion یا Confluence استفاده کنید.
لینک مستندات رو تو README پروژه حتما بذارید.
با تیم همکاری کنید
از اعضای تیم بازخورد بگیرید و مستندات رو بهبود بدید.
مستندات رو تو جلسات مرور (مثلاً Sprint Review) بررسی کنید.
کارهایی که نباید انجام بدید:
مستندات رو پیچیده نکنید!
برای همه چیز مستندسازی نکنید – فقط چیزهای مهم رو بنویسید.
مستندات رو تو کشو قفل نکنید – باید دردسترس و قابل جستجو باشن.
راه‌حل‌های عملی برای چالش‌های رایج:
اگر مستندات قدیمی میشن:
مستندات رو کنار کد نگه دارید (مثلاً تو پوشه
docs).از ابزارهای خودکار مثل Structurizr یا PlantUML استفاده کنید.
اگر تیم مستندات رو نادیده میگیره:
مستندات رو به بخشی از فرآیند توسعه تبدیل کنید (مثلاً تو Code Review بررسیش کنید).
مستندات رو به زبان ساده و مرتبط با کار روزمره تیم بنویسید.
اگر مخاطب های متفاوتی دارید:
از مدل C4 استفاده کنید تا هر کس به اندازه نیازش جزئیات ببینه.
برای غیرفنی‌ها: نمودارهای ساده و کلی.
برای برنامه نویس: ADRها و دیاگرام‌های دقیق.
خلاصه کلام
مستندسازی معماری فقط رسم چند نمودار زیبا نیست! بلکه یک فرآیند استراتژیکه که این سه هدف اصلی رو داره:
شفافیت: همه بدونن سیستم چطور کار میکنه و چرا اینطوری طراحی شده.
همکاری: تیم‌های فنی و غیرفنی زبان مشترک پیدا می‌کنن.
تکامل: تغییرات آینده با آگاهی و بدون شکستن سیستم انجام میشن.